Tratto da CONVEGNI...

Note




1 Joseph Ratzinger, Popolo e casa di Dio in sant’Agostino, Milano 1978.
2 Ibidem, p. 201.
3 Concilio ecumenico Vaticano I, Constitutio dogmatica «Dei Filius» de fide catholica (Denzinger 3005): «Huic divinae revelationi tribuendum quidem est, ut ea, quae in rebus divinis humanae rationi per se impervia non sunt, in praesenti quoque generis humani condicione ab omnibus expedite, firma certitudine et nullo admixto errore cognosci possint [cfr. Tommaso d’Aquino, Summa theologiae I q. 1 a. 1]». Cfr. Congregatio pro doctrina fidei, Instructio Donum veritatis (24 maggio 1990) n. 16: «Ceterum Revelatio praecepta moralia continet, quae, per se, naturali ratione cognosci possunt, sed ob condicionem hominis peccatoris difficulter percipiuntur. Doctrina fidei est has leges morales infallibiliter a Magisterio doceri posse».
4 Cfr. 2Gv 9: «Chi va oltre e non si attiene alla dottrina di Cristo, non possiede Dio. Chi si attiene alla dottrina, possiede il Padre e il Figlio».
5 Cfr. Agostino, Sermo 241, 2: «[...] interroga ista. Respondet tibi omnia: Ecce vide, pulchra sumus. Pulchritudo eorum, confessio eorum».
6 Cfr. Mt 6, 26-30: «Guardate gli uccelli del cielo: non seminano, né mietono, né ammassano nei granai; eppure il Padre vostro celeste li nutre. Non contate voi forse più di loro? E chi di voi, per quanto si dia da fare, può aggiungere un`ora sola alla sua vita? E perché vi affannate per il vestito? Osservate come crescono i gigli del campo: non lavorano e non filano. Eppure io vi dico che neanche Salomone, con tutta la sua gloria, vestiva come uno di loro».
7 Mt 10, 30.
8 Agostino, Enarratio in psalmum 57, 1.
9 Cfr. Agostino, Confessiones VII, 20, 26: «... discernerem atque distinguerem quid interesset inter praesumptionem et confessionem».
10 Cfr. G. Madec, La patria e la via. Cristo nella vita e nel pensiero di sant’Agostino, Borla, Roma 1993, p. 267: «Al termine della sua esposizione sulla missione del Figlio, nel libro IV del De Trinitate, dove si è compiaciuto di assimilare la mediazione neoplatonica all’opera del diavolo, mediatore di morte, Agostino ...».
11 Agostino, De Trinitate IV, 10, 13.
12 Cfr. J. Ratzinger, Popolo e casa di Dio in sant’Agostino, op. cit., in particolare il paragrafo “La lontananza dell’uomo da Dio. Il mediatore e i mediatori”, pp. 202-205.
13 Cfr. Agostino, De civitate Dei VIII, 14.
14 1Tm 2,5.
15 G. Madec, La patria e la via. Cristo nella vita e nel pensiero di sant’Agostino, op. cit., p. 130.
16 Cfr. Agostino, Sermo 10*.
17 Agostino, De libero arbitrio III, 10, 30.
18 Cfr. Agostino, De civitate Dei V, 25: «Nam bonus Deus, ne homines, qui eum crederent propter aeternam vitam colendum, has sublimitates et regna terrena existimarent posse neminem consequi nisi daemonibus supplicet, quod hi spiritus in talibus multum valerent, Constantinum imperatorem non supplicantem daemonibus, sed ipsum verum Deum colentem, tantis terrenis implevit muneribus, quanta optare nullus auderet; cui etiam condere civitatem Romano imperio sociam, velut ipsius Romae filiam, sed sine aliquo daemonum templo simulacroque concessit».
19 Cfr. Agostino, De civitate Dei X, 9, 2.
20 G. Madec, La patria e la via. Cristo nella vita e nel pensiero di sant’Agostino, op. cit., p. 267.
21 Cfr. Agostino, De civitate Dei X, 9, 1.
22 Cfr. Antico breviario ambrosiano, feria IV hebdomadae III in Quadragesima, Litaniae post tertiam, Oratio: «Deus, qui es mirabilis in operibus, iustus in iudiciis, largus in donis, multiplica super nos gratiam tuam: et quia tu nobis es bonorum causa meritorum, custodi quod tribuis, ut invenias quod corones».
23 Cfr. T.S. Eliot, Cori da “La Rocca”: «È la Chiesa che ha abbandonato l’umanità, o è l’umanità che ha abbandonato la Chiesa? Quando la Chiesa non è più considerata, e neanche contrastata, e gli uomini hanno dimenticato tutti gli dei, salvo l’Usura, la Lussuria e il Potere».
24 Agostino, De vera religione XXXVIII, 69: «Est enim alius deterior et inferior cultus simulacrorum, quo phantasmata sua colunt, et quidquid animo errante cum superbia vel tumore cogitando imaginati fuerint religionis nomine observant, donec fiat in anima nihil omnino colendum esse et errare homines qui superstitioni se involvunt et misera implicant servitute. Sed frustra hoc sentiunt, non enim efficiunt ut non serviant. Remanent quippe ipsa vitia quibus ut illa colenda opinarentur adtracti sunt. Serviunt enim cupiditati triplici, vel voluptatis vel excellentiae vel spectaculi. Nego esse quemquam istorum qui nihil colendum existimant qui non aut carnalibus gaudiis subditus sit aut potentiam vanam foveat aut aliquo spectaculo delectatus insaniat. Ita nescientes diligunt temporalia, ut inde beatitudinem exspectent. his autem rebus quibus quisque beatus vult effici serviat necesse est, velit nolit». Cfr. N. Cipriani, Lo schema dei tria vitia (voluptas, superbia, curiositas) nel De vera religione: antropologia soggiacente e fonti, in Augustinianum XXXVIII, I, 1998.
25 Agostino, De vera religione XLV, 84 «Si ergo in ista ipsa visibilis carnis imbecillitate, ubi beata vita esse non potest, invenitur admonitio beatae vitae propter speciem de summo usque ad ima venientem; quanto magis in appetitione nobilitatis et excellentiae, et in omni superbia vanaque pompa huius mundi? Quid enim aliud in ea homo appetit, nisi solus esse, si fieri possit, cui cuncta subiecta sint, perversa scilicet imitatione omnipotentis Dei?».
26 G. Madec, La patria e la via. Cristo nella vita e nel pensiero di sant’Agostino, op. cit., p. 91.
27 Agostino, Enarratio in psalmum 64, 6: «Tu sacerdos, tu victima, tu oblator, tu oblatio».
28 Cfr. Agostino, De civitate Dei IX, 12: «Tria igitur ab eo [Plotino] posita sunt deorum, id est locus sublimis, aeternitas, beatitudo; et his contraria tria hominum, id est locus infimus, mortalitas, miseria».
29 Cfr. Agostino, Sermo 212, In traditione Symboli: «Tempus est ut Symbolum accipiatis quo continetur breviter, propter aeternam salutem, omne quod creditur».
30Cfr. H. De Lubac, La fede nel Padre, in Cristo, nello Spirito. Saggio sulla struttura del Simbolo apostolico, Marietti, Torino 1970.
31 Chi prega si salva, 30Giorni, Roma 2001.
32 Cfr. Concilio ecumenico Vaticano II, costituzione pastorale Gaudium et spes n. 22: «Cum enim pro omnibus mortuus sit Christus cumque vocatio hominis ultima revera una sit, scilicet divina, tenere debemus Spiritum sanctum cunctis possibilitatem offerre ut, modo Deo cognito, huic paschali mysterio consocientur». Cfr. Concilio ecumenico Vaticano II, decreto Ad gentes 7: «Christus enim ipse, necessitatem fidei et baptismi expressis verbis inculcando, necessitatem ecclesiae, in quam homines per baptismum tamquam per ianuam intrant, simul confirmavit. Quare illi homines salvari non possent, qui ecclesiam catholicam a Deo per Iesum Christum ut necessariam esse conditam non ignorantes, tamen vel in eam intrare, vel in eadem perseverare noluerint. Etsi ergo Deus viis sibi notis homines evangelium sine eorum culpa ignorantes ad fidem adducere possit, sine qua impossibile est Ipsi placere, ecclesiae tamen necessitas incumbit simulque ius sacrum evangelizandi, ac proinde missionalis activitas vim suam et necessitatem hodie sicut et semper integram servat».
33 Codex Iuris Canonici, can. 849: «Baptismus [...] in re vel saltem in voto ad salutem necessarius [...]». Cfr. anche san Tommaso, Summa Theologiae III q. 68 a. 2: «Respondeo dicendum quod sacramentum Baptismi dupliciter potest alicui deesse. Uno modo, et re et voto, quod contingit in illis qui nec baptizantur nec baptizari volunt. Quod manifeste ad contemptum sacramenti pertinet, quantum ad illos qui habent usum liberi arbitrii. Et ideo hi quibus hoc modo deest Baptismus, salutem consequi non possunt, quia nec sacramentaliter nec mentaliter Christo incorporantur, per quem solum est salus. Alio modo potest sacramentum Baptismi alicui deesse re, sed non voto, sicut cum aliquis baptizari desiderat, sed aliquo casu praevenitur morte antequam Baptismum suscipiat. Talis autem sine Baptismo actuali salutem consequi potest, propter desiderium Baptismi, quod procedit ex fide per dilectionem operante, per quam Deus interius hominem sanctificat, cuius potentia sacramentis visibilibus non alligatur. Unde Ambrosius dicit de Valentiniano, qui catechumenus mortuus fuit, quem regeneraturus eram, amisi, veruntamen ille gratiam quam poposcit, non amisit».
34 Cfr. Catechismo della dottrina cristiana pubblicato per ordine del sommo pontefice san Pio X, n. 280: «Se il Battesimo è necessario a tutti, può salvarsi nessuno senza Battesimo? Senza Battesimo nessuno può salvarsi; quando però non si possa ricevere il Battesimo di acqua basta il Battesimo di sangue, cioè il martirio sofferto per Gesù Cristo, oppure il Battesimo di desiderio che è l’amor di carità, desideroso dei mezzi di salute istituiti da Dio».
35 Agostino, De Spiritu et litera XIII, 22: «Quid igitur interest? breviter dicam. Quod operum lex minando imperat, hoc fidei lex credendo impetrat. Illa dicit: Non concupisces, ista dicit: Cum scirem quia nemo esse potest continens, nisi Deus det, et hoc ipsum erat sapientiae, scire cuius esset hoc donum, adii Dominum et deprecatus sum. Ipsa est illa sapientia, quae pietas vocatur, qua colitur Pater luminum, a quo est omne datum optimum et omne donum perfectum. Colitur autem sacrificio laudis actionisque gratiarum, ut cultor eius non in se ipso, sed in illo glorietur. Ac per hoc lege operum dicit Deus: “Fac quod iubeo”, lege fidei dicitur Deo: “Da quod iubes”. Ideo enim iubet lex ut admoneat quod faciat fides, id est, ut cui iubetur, si nondum potest, sciat quid petat; si autem continuo potest et oboedienter facit, debet etiam scire quo donante possit. Non enim spiritum huius mundi accepimus, ait idem ipse constantissimus gratiae praedicator, sed spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis. Quis est autem spiritus mundi huius nisi superbiae spiritus, quo cor insipiens obscuratum est eorum, qui cognitum Deum non ut Deum gratias agendo glorificaverunt? Nec alio spiritu decipiuntur etiam illi, qui ignorantes Dei iustitiam et suam iustitiam volentes constituere iustitiae Dei non sunt subiecti. Unde mihi videtur magis esse fidei filius, qui novit a quo speret quod nondum habet, quam qui sibi tribuit id quod habet. Quamvis utrique horum praeferendus sit qui et habet et novit a quo habeat, si tamen non se credat iam esse quod nondum est, ne incidat in vitium illius pharisaei, qui quamquam Deo gratias ageret ex his quae habebat, nihil tamen petebat dari sibi, tamquam nihilo indigeret ad augendam perficiendamve iustitiam. His igitur consideratis pertractatisque pro viribus, quas Dominus donare dignatur, colligimus non iustificari hominem praeceptis bonae vitae nisi per fidem Iesu Christi, hoc est, non lege operum, sed lege fidei, non littera, sed spiritu, non factorum meritis, sed gratuita gratia».
36 Cfr. Concilio di Trento, Decretum de iustificatione, (Denzinger 1536): «Nemo autem, quantumvis iustificatus, liberum se esse ab observatione mandatorum putare debet; nemo temeraria illa et a patribus sub anathemate prohibita voce uti, Dei praecepta homini iustificato ad observandum esse impossibilia. Nam Deus impossibilia non iubet, sed iubendo monet et facere quod possis, et petere quod non possis, et adiuvat, ut possis. Cuius mandata gravia non sunt, cuius iugum suave est et onus leve. Qui enim sunt filii Dei, Christum diligunt; qui autem diligunt eum, ut ipsemet testatur, servant sermones eius, quod utique cum divino auxilio praestare possunt». Cfr. Agostino, De natura et gratia 43, 50: «Verum est autem quod ait: “Quod Deus tam bonus quam iustus talem hominem fecerit, qui peccati malo carere sufficeret, sed si voluisset”. Quis enim eum nescit sanum et inculpabilem factum et libero arbitrio atque ad iuste vivendum potestate libera constitutum? Sed nunc de illo agitur, quem semivivum latrones in via reliquerunt, qui gravibus saucius confossusque vulneribus non ita potest ad iustitiae culmen ascendere, sicut potuit inde descendere, qui etiam si iam in stabulo est adhuc curatur. Non igitur Deus impossibile iubet, sed iubendo admonet et facere quod possis et petere quod non possis. Iam nunc videamus unde possit, unde non possit». Cfr. Agostino, Tractatus in Ioannis Evangelium 74, 1: «Verumtamen quantum nobis Dominus donare dignatur, pro nostra et vestra capacitate, quid dicere debeamus, et quid audire debeatis, adtendentes, per nos, carissimi, quod possumus sumite, et ab illo quod non possumus poscite».
37 Inno Iesu quadragenariae / dictator abstinentiae ai Vespri, nell’Ufficio feriale.
38 Cfr. Inno Audi benigne Conditor/ nostras preces cum fletibus ai Vespri, nell’Ufficio domenicale: «Sic corpus extra conteri/ dona per abstinentiam/ ieiunet ut mens sobria/ a labe prorsus criminum».
39 Cfr. Ufficio delle letture, martedì della terza settimana di Quaresima, seconda lettura, dai Discorsi di san Pietro Crisologo, vescovo: «Perciò preghiera, digiuno, misericordia siano per noi [...] un’unica preghiera sotto tre aspetti».
40Inno Nunc tempus acceptabile / fulget datum divinitus all’Ufficio delle letture, nell’Ufficio feriale.
41 Cfr. Agostino, Epistola 130, 9, 18: «Ac per hoc et quod ait Apostolus: Sine intermissione orate, quid est aliud quam: beatam vitam, quae nulla nisi aeterna est, ab eo qui eam solus dare potest, sine intermissione desiderate? Semper ergo hanc a Domino Deo desideremus et oremus semper».
42 Cfr. G. Madec, La patria e la via. Cristo nella vita e nel pensiero di sant’Agostino, op. cit., in particolare il paragrafo “Una religione di pescatori”, pp. 166-168.
43 2Cor 6, 11: «La nostra bocca vi ha parlato francamente, Corinzi, e il nostro cuore si è tutto aperto per voi».
44 2Cor 12, 11: «Infatti avrei dovuto essere raccomandato io da voi, perché non sono per nulla inferiore a quei “superapostoli”, anche se sono un nulla».
45 Cfr. Agostino, De civitate Dei V, 26, 21: «Quid autem fuit eius religiosa humilitate mirabilius, quando in Thessalonicensium gravissimum scelus, cui iam episcopis intercedentibus promiserat indulgentiam, tumultu quorundam, qui ei cohaerebant, vindicare compulsus est et ecclesiastica cohercitus disciplina sic egit paenitentiam, ut imperatoriam celsitudinem pro illo populus orans magis fleret videndo prostratam quam peccando timeret iratam?». Cfr. Ambrogio, De obitu Theodosii XXVII, 33: «Stravit omne, quo utebatur, insigne regium, deflevit in ecclesia publice peccatum suum, quod ei aliorum fraude obrepserat, gemitu et lacrimis oravit veniam. Quod privati erubescunt, non eruibuit imperator, publicam agere paenitentiam, neque ullus postea dies fuit, quo non illum doleret errorem».
46 Cfr. Agostino, Confessiones VIII, 2-4.
47 Agostino, Confessiones VIII, 2, 3: «[...] iste senex Victorinus [...] non erubuerit esse puer Christi tui et infans fontis tui subiecto collo ad humilitatis iugum et edomita fronte ad crucis opprobrium».
48 Cfr. L. Giussani, Un avvenimento di vita cioè una storia, Edit-Il Sabato, Roma 1993, p. 346: «Noi rendiamo presente Cristo attraverso il cambiamento che Egli opera in noi. È il concetto di testimonianza».
49 Mt 23, 15: «Guai a voi, scribi e farisei ipocriti, che percorrete il mare e la terra per fare un solo proselito e, ottenutolo, lo rendete figlio della Geenna il doppio di voi».
50 Lc 11, 46: «Egli rispose: “Guai anche a voi, dottori della legge, che caricate gli uomini di pesi insopportabili, e quei pesi voi non li toccate nemmeno con un dito!”».
51 Cfr. Giovanni Paolo II, enciclica Redemptoris missio n. 36: «Ciò che conta – qui come in ogni settore della vita cristiana – è la fiducia che viene dalla fede, cioè dalla certezza che non siamo noi i protagonisti della missione, ma Gesù Cristo e il suo Spirito. Noi siamo soltanto collaboratori e, quando abbiamo fatto tutto quello che ci è possibile, dobbiamo dire: “Siamo servi inutili. Abbiamo fatto quanto dovevamo fare” (Lc 17, 10)».
52 Cfr. Tommaso d’Aquino, Summa theologiae II-II q. 4 a. 4 ad 3: «Gratia facit fidem non solum quando fides de novo incipit esse in homine, sed etiam quandiu fides durat. Dictum est enim supra quod Deus semper operatur iustificationem hominis, sicut sol semper operatur illuminationem aeris. Unde gratia non minus facit adveniens fideli quam adveniens infideli, quia in utroque operatur fidem, in uno quidem confirmando eam et perficiendo, in alio de novo creando».
53 Cfr. Agostino, Sermo 213, 8: «Iam quod sequitur ad nos pertinet. In sanctam Ecclesiam. Sancta Ecclesia nos sumus: sed non sic dixi “nos”, quasi ecce qui sumus, qui me modo audistis. Quotquot hic sumus Deo propitio christiani fideles in hac ecclesia, id est, in ista civitate, quotquot sunt in ista regione, quotquot sunt in ista provincia, quotquot sunt et trans mare, quotquot sunt in toto orbe terrarum; quoniam a solis ortu usque ad occasum laudatur nomen Domini; sic se habet Ecclesia catholica, mater nostra vera, vera illius Sponsi coniunx. Honoremus eam, quia tanti Domini matrona est; et quid dicam? Magna est Sponso et singularis dignatio: meretricem invenit, virginem fecit. Quia meretrix fuit non debet negare, ne obliviscatur misericordiam liberantis. Quomodo non erat meretrix, quando post idola et daemonia fornicabatur? Fornicatio cordis in omnibus fuit: in paucis carnis, in omnibus cordis. Et venit, et virginem fecit: Ecclesiam virginem fecit. In fide virgo est: in carne paucas habet virgines sanctimoniales; in fide omnes virgines debet habere, et feminas et viros: ibi enim debet esse castitas et puritas et sanctitas. Nam vultis nosse quam virgo sit? Apostolum Paulum audite, amicum sponsi audite, zelantem sponso, non sibi. Aptavi vos, inquit, uni viro. Ecclesiae dicebat: et cui Ecclesiae? Quocumque litterae illae pervenire potuerunt: Aptavi vos uni viro virginem castam exhibere Christo. Timeo autem, dixit, ne sicut serpens Evam decepit astutia sua, sic vestrae mentes corrumpantur a castitate, quae est in Christo. Ubi times corrumpi, ibi virgo es. Timeo, dixit, ne sicut serpens Evam seduxit astutia sua. Serpens ille numquid corporaliter concubuit cum Eva? Et tamen virginitatem cordis eius exstinxit. Hoc timeo, dixit, ne corrumpantur mentes vestrae a castitate, quae est in Christo. Virgo est ergo Ecclesia. Virgo est, virgo sit: caveat seductorem, ne inveniat corruptorem. Virgo est Ecclesia. Dicturus mihi forte: Si virgo est, quomodo parit filios? Aut si non parit filios, quomodo dedimus nomina nostra, ut de eius visceribus nasceremur? Respondeo: Et virgo est, et parit; Mariam imitatur, quae Dominum peperit. Numquid non virgo sancta Maria et peperit, et virgo permansit? Sic et Ecclesia et parit, et virgo est; et si consideres, Christum parit: quia membra eius sunt, qui baptizantur. Vos estis, inquit Apostolus, corpus Christi e membra. Si ergo membra Christi parit, Mariae simillima est».
54 Agostino, De civitate Dei XXII, 5.
55 Ibidem: «Si multi, nobiles, sublimes, docti eam se vidisse dixerunt et quod viderunt diffamare curarunt, eis mundum credidisse non mirum est, sed istos adhuc credere nolle perdurum est».
56 Ibidem: «Qui [mundus] propterea numero exiguo ignobilium, infimorum, imperitorum hominum credidit, quia in tam contemptibilibus testibus multo mirabilius divinitas se ipsa persuasit».
57 Cfr. Agostino, Enarratio in psalmum 112: «Non cantant ista qui se magnos putant; non cantant ista qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt; se laudant illi, non Deum; non enim pueri sunt. Nomen suum potius praedicari volunt, et non laudant nomen Domini. Itaque evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum; et dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt; voluerunt nomen suum diutissime et latissime diffamari, cito ipsi in angustias transituri».
58Cfr. G. Valente, Péguy, il poeta dello stupore, in Ciò che conta è lo stupore. Articoli e interviste su Charles Péguy, San Paolo, Cinisello Balsamo 2001, p. 18.
59 «La bimba ai suoi piedi la sta ad ammirar, il segno di croce impara a ben far», in 30Giorni, n. 2, febbraio 2004, pp. 43-58.
60 Ibidem, p. 48.
61 Ibidem, p. 51.
62 G. Andreotti, “Seriamente sorridendo”, in Il Tempo, lunedì 22 marzo, p. 2.
63 «La bimba ai suoi piedi la sta ad ammirar, il segno di croce impara a ben far», cit., p. 53.


Español English Français Deutsch Português